Obserwując dojrzewające winogrona – Mołdawia

Kiedy jest się w miejscu, o którym wie się tak mało, że nie da się złamać jego kodu kulturowego, następuje moment zwątpienia. To była ta chwila. Spojrzałem w oczy Artura – była w nich iskra, po której następuje burza mózgów. Wyrzuciliśmy z siebie wszystko, co kiedykolwiek przeczytaliśmy o tym miejscu. Nie do końca wiadomo, kim są Gagauzi. W Mołdawii Gagauzów jest dwieście tysięcy. Ich język należy do grupy języków tureckich, ale religią jest prawosławie. Andrzej Stasiuk w Jadąc do Babadag pisze, że są „zbułgaryzowanymi Turkami bądź sturczonymi Bułgarami. Prawie nikt nie wie, że istnieją”. Komrat jest stolicą Terytorium Autonomicznego Gagauzji. Gdyby kierowca marszruty nie powiedział, że jesteśmy na miejscu, pewnie nie zauważylibyśmy go i dojechalibyśmy aż do Kiszyniowa. Stasiuk pisze, że nie sposób go zapamiętać. Już wiemy co miał na myśli. Chociaż było sucho i gorąco, wszystko było tu jak spowite we mgle, schowane za niewidzialną mgiełką. Niewyraźne miejsce, pełne niewyraźnych budynków z ludźmi o wyraźnych twarzach.

Fot. USACE Europe District

Miejscowi dziwnie się nam przyglądali. Mieli mocne, silne, spracowane twarze. W oczach dało się dostrzec dumę – to wspólna cecha Turków, Bułgarów i oczywiście Gagauzów. Pewnie wzięli nas za turystów z Zachodu, którzy udali się w antyturystyczną wyprawę do najbiedniejszego kraju Europy. Mieli rację.

Ulubioną rozrywką miejscowych jest patrzenie jak dojrzewają winogrona. Gagauzja to świat ludzi przeniesionych z czasów Imperium Osmańskiego, którym kiedyś dano krawędź kultury radzieckiej a dzisiaj europejskiej. Ich ciała są teraz, a obyczajowość i mentalność w XIX wieku - beż pędu i zachodnich fanaberii na temat slow life. Tutaj się przez życie przechodzi spokojnie, obserwując dojrzewające winogrona. Ukraińcy, Mołdawianie, Rumuni, Bułgarzy, Rosjanie, Gagauzi – wszyscy pytają, po co się tu wybraliśmy? Odpowiadamy, że chcemy spotkać się z mniejszością polską. Ludzie z niedowierzaniem kręcą głowami. Nie wiedzieli, że mieszkają tu Polacy, ale jeśli tak to chyba jedyny powód, żeby tu przyjechać.

Koniec siedzenia. Wstajemy, przechodzimy na drugą stronę ulicy. Uniwersytecki kampus zamienił się w wieś. Pytamy o nocleg gospodarza, siedzącego na ławeczce przed swoim domem. Zgodził się. Był siedemdziesięciokilkuletnim byłym policjantem, na imię miał Wołodia. Mieszkał z ojcem, do którego zwracał się „Papu”. Podczas jednej z rozmów „Papu” z dumą wspominał jak przed laty szedł z Armią Czerwoną na Berlin. Obaj byli typowymi przedstawicielami rasy Homo Sovieticus.

Gagauzja słynie z tego, że mieszkają tam przedstawiciele ponad 156 narodowości. Wołodia i Papu klasyfikowani są jako Rosjanie, chociaż nie różnią się niczym od ich wielu rówieśników, będących Mołdawianami, Ukraińcami, Rumunami, Polakami, Turkami, Bułgarami. Wszyscy tęsknią za Związkiem Radzieckim, kiedy Mołdawia była krajem winem i miodem płynącym. To dla nich, w każdym większym mieście, dumnie pręży się pomnik Lenina.

W Komracie stoi on przed muzeum, do którego kiedyś wszedł Andrzej Stasiuk i opisał w Jadąc do Babadag. My też weszliśmy i przez ponad godzinę słuchaliśmy gagauskiej legendy. Historia w krajach postsowieckich, na przestrzeni ostatniego wieku była pisana na nowo kilka razy. Ostatni raz w 1991 roku i tę wersję słuchaliśmy w muzeum. Jedyna rzecz, którą zapamiętałem z wizyty było pytanie przewodniczki:
– Jak wam tam jest w Unii Europejskiej? Ja bym tam chciała do Was, ale ludzie różnie gadają.

Geograficznej Mołdawia leży w Europie. Kulturowo na styku dwóch wielkich cywilizacyjnych płyt tektonicznych: cywilizacji zachodniej i prawosławnej. Tu dochodzi do tarć, ale oczywiście wszyscy mają to w głębokim poważaniu. O Mołdawię nie upomina się ani Europa, ani Rosja. Mołdawianie są rozdarci, bo nie wiedzą, która strona ma ich bardziej w nosie. Sytuację chce wykorzystać Turcja, na którą jakiś czas temu wypięła się Europa, więc Stambuł stara się rozłożyć parasol kultury i oświaty nad rejonami, z którymi Turków łączy więź etniczna. Robi to bardzo nieśmiało, bo Gagauzi nie są muzułmanami, ale mimo to w Komracie powstał Uniwersytet oraz Turecka Biblioteka im. Kemala Mustafy Atatürka.

Urodzona w Komracie

 

Niewyraźne budynki

fot. USACE Europe District's photostream http://www.flickr.com/photos/34728058@N08/4537500886/

Jadąc tutaj, zapytaliśmy spotkaną w busie kobietę: jaki jest Komrat? Odpowiedziała: normalny. Miasto nie odróżnia się niczym od setek tysięcy podobnych mieścin. W centrum jest odremontowana katedra św. Jana, która przez miejscowych uważana jest za perłę, i rzeczywiście na tle wszechobecnej szarzyzny, odremontowany budynek może zostać uznany za architektoniczny rarytas.

Zachwalała ją także Ludmiła Wolewicz, prezes Stowarzyszenia Polaków w Gagauzji. Sześć lat temu w Komracie po polsku mówiło tylko pięć osób – Ludmiła, jej mąż i dzieci. Od czasu kiedy działa tam stowarzyszenie, uczące kultury i języka polskiego, po polsku mówi już kilkadziesiąt osób. Uczniowie polskich klas często jeżdżą do Polski na wymiany. Skąd wzięli się nasi rodacy w tak "egzotycznym" kraju?

Europa jest rajem dla etnografów, ale piekłem dla zwykłych ludzi. Wichry historii – powstania, konflikty zbrojne, wywózki – przywiały do Gagauzji przedstawicieli 156 narodowości, wśród nich są także: Austriacy, Niemcy i Czesi, którzy mają swoją wioskę oraz Polacy. Ludmiła Wolewicz urodziła się w Komracie, gdzie jej ojciec Wacław Andrzejewski, przyjechał za ukochaną. Andrzejewski, Polak z Witebska, w latach trzydziestych został wcielony do rosyjskiej armii i skierowany do odbycia służby wojskowej na terenie Mołdawii. Tam poznał swoją żonę – Gagauzkę. Niestety rodzina Wacława nie zaakceptowała jego wybranki. Nie mówiła ona po polsku, i nie była katoliczką – konserwatywni rodzice Wacława nie byli w stanie tego zaakceptować. Małżeństwo wróciło do Mołdawii, by osiedlić się w Komracie. Tutaj urodziła się Ludmiła Wolewicz; silna, odważna kobieta, która w 2004 powołała do życia stowarzyszenie. Jej mąż odprowadził nas na przystanek, z którego odjeżdżały marszruty do Kiszyniowa. Opuściliśmy Komrat – niewyraźne miasto wyraźnych ludzi.