Algieria – kulturowe ogrody pustyni

Siły wyższe

 

Tipaza, Algieria

fot. J.P. Dalbéra (Wikipedia, CC BY)

Gdybym miała wskazać jedno słowo, którego znaczenie należy sobie przyswoić przed wyjazdem do Algierii, wybrałabym inszallah. Nie znajdzie się go zapewne w tomiku rozmówek polsko-arabskich, nie jest to istotny zwrot grzecznościowy czy komunikacyjny, który należałoby często wypowiadać. Inszallah oznacza „jak Bóg da”, „jeśli taka będzie wola nieba” i będąc formułą często używaną przez Algierczyków, stanowi nade wszystko podstawową zasadę organizacyjną tamtejszego społeczeństwa.

Pierwsze dni w Algierii Europejczyk spędzi na nauce życia bez terminarza i zegarka. Jak Bóg da, rozpozna on w nieoznakowanej wiacie przystanek autobusowy, jak poza Allahem i cierpliwość mu pozwoli, doczeka się pojazdu niewiadomej linii, gdyż siły niebiańskie zapewne uniemożliwiły ustalenie i wywieszenie rozkładu. A na próżno też z własnych doświadczeń doszukiwać się regularności nawet w miejskiej komunikacji stolicy – kursuje chaotycznie. Nadzieja na zmianę sytuacji pojawiła się wraz z zakończeniem budowy metra – po niemal czterdziestu latach prac zdawanych na nieprzewidywalne boże wyroki.

W sklepie, każdy pilnie potrzebny produkt sprzedawca sprowadzi nam na jutro – inszallah. To kwestia ambicjonalna, szanujący się sklepikarz wprost nam nie odmówi, jeśli wrócimy kolejnego i kolejnego dnia, zawsze usłyszymy uprzejme „będzie jutro, na pewno, inszallah”. Po którymś podobnym doświadczeniu sami uchwycimy, że zaopatrzyć się w potrzebny nam towar Bóg znajomemu sprzedawcy nie pozwala. Parę dni w Algierii wystarczy, by rozumieć właściwy sens zapewnień „koniecznie musimy się spotkać” uzupełnionych o formułę inszallah.

Inszallah jest wezwaniem muzułmańskim, pochodzi bezpośrednio z koranicznego nakazu: Nie mów o niczym: "Z pewnością uczynię to jutro!", nie dodawszy: "Jeśli Bóg zechce!". Jednak w kraju, którego 4/5 powierzchni stanowią saharyjskie pustynie, słowo to zdaje się wrodzone w życie jego najdawniejszych mieszkańców. Ludność zamieszkująca jednostajne przestrzenie palącego oceanu piasku, gdzie poruszenia powietrza zwiastuje jedynie gorętszy jeszcze, pylasty wiatr sirocco, każdy dzień przetrwać mogła tylko inszallah – jeśli Bóg zechciał. Patrząc na nieprzyjazne algierskie krajobrazy trudno uwierzyć jakie bogactwo kulturowe rozkwitło na wysuszonych ziemiach największego kraju Afryki.

Barwy pustyni

Dzisiejsza Algieria, państwo niezależne ledwie od półwiecza, islamskie społeczeństwo porządkowane według nieprzewidywalności boskich wyroków, stanowią dla mieszkańca Zachodu egzotykę, w której niełatwo odczytać ślady niedawnej europejskości. Tropów kulturowych jest jednak więcej. Polska emigrantka, autorka bloga Algierskie Klimaty (http://algierskieklimaty.blogspot.com) w żartobliwej instrukcji „Jak zostać Algierczykiem?” zamieściła między innymi punkt: „3. Tak naprawdę nie jesteś Arabem – twoi przodkowie to mix turecko-berbersko-hiszpańsko-niemiecko-francusko-arabski, a czasem również murzyński”. Opisana wielokulturowość wynika w historii – rdzennie algierska ludność berberyjska od niemal 3000 lat znajduje się przeważnie pod obcym panowaniem: począwszy od Fenicjan i Rzymian, przez tysiąclecie arabskie i formalną przynależność do imperium osmańskiego, skończywszy na okresie kolonizacji francuskiej zamkniętym w roku 1962.

Tysiąclecia najazdów i podporządkowania nie wykorzeniły jednak kultury pierwotnych mieszkańców tych terenów. Berberowie, choć bogatsi o niektóre zdobycze ekspansywnych cywilizacji – poczynając od islamu wyznawanego przez 97% populacji kraju – żyją wciąż w izolowanych społecznościach chroniąc swoją odrębność. Krótką podróż przez dziedzictwo kulturowe Algierii rozpoczniemy więc niestandardowo od regionu oaz saharyjskich w obszarze Wielkiego Ergu Zachodniego zwanych Mzab. Okolica ta zamieszkiwana była już w neolicie, a obecnie, znajduje się tu pięć ksarów wznoszonych od XI wieku – tradycyjnych ufortyfikowanych osad budowanych z gliny i kamienia otoczonych murem. Sercem każdej z nich jest meczet z minaretem służącym dawniej za wieżę obserwacyjną. Koncentryczna i zestandaryzowana zabudowa mieszkalna na pozostałym obszarze stanowi wyraz egalitaryzmu i ścisłych więzi wspólnoty.

Ghardaja, oazy Mzab, Algieria. Fot. PhR61 (CC BY)

Choć wraz z wpisaniem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO Mzab nabrało cech obiektu turystycznego, jego mieszkańcy wciąż skutecznie bronią się przed ujednolicającym wpływem kontaktu ze światem zewnętrznym. Zdobycze cywilizacyjne docierają tu z opóźnieniem: w osadzie pojawiły się już telefony, internet wciąż jednak czeka na akceptacje miejscowej starszyzny. Aby wejść za grube, tysiącletnie mury turysta potrzebuje przewodnika, a i tak musi opuścić osadę przed zapadnięciem zmroku. Obowiązuje go też – podobnie jak mieszkańców – zakaz picia alkoholu i palenia papierosów. Jeśli tylko jednak umie praktykować „turystykę dusz”, czyli niesie go po świecie chęć poznania odmiennych kultur i sposobów myślenia od podszewki, wystarczy mu odpowiedzieć na zaproszenie na kuskus z baraniną od przypadkowo napotkanego Berbera - mając pewność, że doświadczenie będzie ubogacające.