Sekrety Japończyków

Smerf Pracuś

Pamiętacie Smerfa Pracusia? On wcale się nie przepracowywał, jeśli przyjrzeć się wyczynom Japończyków. Słyszy się, że mieszkańcy tego kraju pracują całe życie w jednym miejscu i dopiero z biegiem lat osiągają w nim pozycję. Stąd szacunek do starszych i wyżej postawionych osób, ma to jeszcze korzenie w epoce feudalnej państwa. Ponadto wyjścia po pracy na sake z kolegami po fachu czy spędzanie wolnego czasu z szefem i jego rodziną należą do częstych praktyk. Co więcej, firma, w której pracuje Japończyk, określana jest tym samym słowem, co dom – uchi. Japończycy pracują od świtu do późnego wieczora, a rekordziści biorą 160 nadgodzin miesięcznie! Odsypiają w środkach komunikacji miejskiej albo w parkach podczas przerw na lunch. Widok śpiącego Japończyka w miejscu publicznym nikogo nie dziwi. Ale niestety taki sposób życia przekłada się na niski poziom urodzeń i starzenie się społeczeństwa. Japończycy na rodzinę nie mają po prostu czasu. Ponadto depresje, samobójstwa, śmierć z przepracowania nie są wcale takimi rzadkimi skutkami pracoholizmu tej nacji.

Grupizm i indywidualizm

Japończyk jest zawsze częścią sieci społecznej, nie znaczy wiele bez grupy. Wspólnoty sąsiedzkie czy kluby absolwenckie to forma przynależności nie do przecenienia. Nie chcesz należeć do grupy? To nie dziw się, że spotkasz się z ostracyzmem, albo z „subtelną” formą nacisku, jak podrzucanie worka ze śmieciami pod twoje drzwi. Unikanie grupy, do której się należy, jest przejawem wrogości. Skoro należysz do niej, to znaczy, że jesteś potrzebny swojemu narodowi, że jesteś shakijin, czyli członkiem społeczeństwa. Grupa daje też siłę i poczucie anonimowości. Wszak odpowiedzialność grupowa jest wygodniejsza niż indywidualna.

W tym miejscu posłużę się obrazem Sofii Coppoli „Między słowami” z 2003 roku. W filmie został wydelegowany komitet, aby pomagać Amerykaninowi podczas jego pobytu w Kraju Kwitnącej Wiśni; zawsze składał się on z kilku osób, mimo że wydaje się to całkiem zbędne. Mieszkająca na stałe w Japonii Dorota Hałasa tłumaczy to tym, że „o ile w kulturze zachodniej człowiek odpowiada za swoje czyny przed własnym sumieniem i Bogiem, o tyle w Japonii odpowiada się przed grupą. Najważniejsze jest zachowanie twarzy w stosunku do grupy, gdyż jej dobro jako całości jest ważniejsze od dobra jednostki. To grupa decyduje o tym, czy działanie jednostkowe jest dobre, czy nie, a członek grupy działa tak, aby zyskać jej przychylność”. Zatem grupa to podstawa, a indywidualizm odbiega od zasad stanowiących niemalże świętość, to wręcz egoizm. Japończyk w grupie zawsze przekłada obowiązek i lojalność (giri) nad emocjami i instynktem (ninjo), aby żyć w harmonii z innymi. Przedstawiając się, poza swoimi imieniem i nazwiskiem, podaje grupę zawodową, do której należy.

W zatłoczonych miastach trudno pozwolić sobie na indywidualną ekspresję, ale młodzi za pomocą fryzury i ubioru wyrażają siebie, nadal jednak są częścią subkultury (lolitki, księżniczki himegyaru, opalone i tlenione ganguro, goci, uczennice kogyaru i cała masa innych). Pełno zbuntowanej, ekscentrycznie ubranej młodzieży jest w tokijskich dzielnicach Harajuku i Shibuya. Ale gdy młodzi osiągną należny wiek, przywdziewają garnitur i idą posłusznie do pracy. Permanentny indywidualizm jest więc zarezerwowany dla artystów i… wszelkiej maści „hostess” oraz prostytutek. Ale zwykli mieszkańcy też znajdują grunt, na którym mogą wyrażać swoją osobowość: uprawiają ogródki, gotują, malują, nie wspominając o ikebanie – sztuce układania kwiatów, czy ceremoniach herbacianych, na których kursy uczęszcza wiele gospodyń domowych.

Skromność i powściągliwość

Poznając nową osobę, Japończyk nie chwali się swoimi osiągnięciami, lecz zawsze zaniża swoje dokonania, by tym samym podnieść wartość swojego rozmówcy i w ten symboliczny sposób go wywyższyć. Nie mówi: „Miło mi było pana poznać”, ale: „Polecam się łaskawie pamięci”. Nawet te same zasady obowiązują między bliskimi sobie osobami. Kto by pomyślał, że naród, który tak wiele osiągnął – zerwał z izolacją i feudalizmem, zaczął się błyskawicznie modernizować i jest obecnie jednym z najbogatszych państw świata o niesamowitej kulturze, której osiągnięcia są nie do przecenienia – może być tak skromny? A jednak. Po prostu samotny Japończyk nic nie znaczy bez innych. W kontaktach z innymi Japończycy są powściągliwi, dość bierni, posłuszni, dostosowują się do stanu rzeczy, nie narzekają, nie dbają o swoje prawa, wszystko przyjmują tak jak jest, a robią to po to, by nie zakłócać konfucjańskiej harmonii.

Samotność

Mimo idei grupizmu zatłoczone miasta nie sprzyjają przyjaźniom, miłościom, ludzie tu są samotni w sensie emocjonalnym. W „Między słowami” w salonie gier wielu chłopców znajduje się tuż obok siebie, ale każdy ma swoją grę, która w tej chwili zdaje się dla nich całym światem. Słynne zaś karaoke zarezerwowane jest tylko dla grupki znajomych. W Tokio na jednym kilometrze kwadratowym możemy spotkać 5613 osób, a w głównych dzielnicach ponad dwa razy więcej, nie świadczy to jednak, że zaprzyjaźnimy się z kimś poznanym zupełnie przypadkiem, nie nawiązuje się tu rozmowy w pociągu. Każdy zajmuje się swoim małym kosmosem. „Wśród ludzi jest się także samotnym”, jak twierdził Antoine de Saint-Exupéry. Słowo człowiek po japońsku zapisywane jest dwoma ideogramami, jeden z nich oznacza człowieka, drugi przestrzeń wokół niego. Szacunek dla tej przestrzeni to zatem zachowanie dystansu.

Język

Podczas kręcenia reklamy Harris z „Między słowami” zauważa kontrast między językami, bowiem tutaj „w prawie każdej dziedzinie życia forma liczy się bardziej od treści”, czego doskonałym przykładem jest reżyser pracujący z Harrisem na planie; jest on pełen ekspresji, gdy mówi, a mówi bardzo wiele i szybko, w przetłumaczeniu na angielski okazują się to zwykle dwa słowa. Amerykanin zaś, w porównaniu do ekspresyjnego Japończyka, wypada dość blado: mówi spokojnie, znużonym głosem. Japonistka Dorota Hałasa zaobserwowała, że emocjonalne, długie wypowiedzi przypisywane są ludziom z niższych klas, natomiast „zdawkowość i lapidarność wypowiedzi to była cecha charakteryzująca potomków klasy samurajów”, z którą niemal każdy chce być przecież kojarzony. Nietrudno jest więc wywnioskować status społeczny, a raczej pochodzenie reżysera reklamówki, mężczyzny prowadzącego telewizyjne show i zwykłego pracownika zawsze oficjalnie ubranego, z którymi Harris żegna się podsumowującymi słowami: „Krótko, uroczo, po japońsku”.

W Tokio ludzie są małomówni, nie rozmawiają o swoich emocjach czy rzeczach oczywistych, mówią tylko to, co jest niezbędne, ale już ci z Osaki są bardziej rozmowni i radośni. Japończycy bardzo często lubią sobie wspólnie pomilczeć. Najbardziej wylewni okazują się starsi. Zdarza się, że osoby będące ze sobą w bliskich stosunkach obrażają siebie nawzajem, aby wyrazić zażyłość. Do obcych, a zwłaszcza obcokrajowców, podchodzą zdecydowanie bardziej powściągliwie, od razu zmienia się rozpiętość wyrazów, których używają, na rzecz bardziej formalnych. Co więcej, Japonki do swoich mężów w towarzystwie obcych osób zwracają się per „pan”.

Ponadto istnieją dwie prawdy: oficjalna tatemae i nieoficjalna honne, ta pierwsza ma służyć podtrzymaniu nienagannych, dobrych, bezkonfliktowych relacji. W grupie panuje z reguły prawda oficjalna, ale na osobności jednostki mogą wymieniać między sobą prawdę rzeczywistą. Aby zobrazować zachowania Japończyków w domu i poza, używa się dwóch słów: ura i omote. Ura to codzienność, czyli treść, a omote to forma zachowywana na zewnątrz, perfekcyjna maska, bez której nie wychodzi się z domu. Ale z pewnością nie jest to domena tylko Japończyków…

Powszechne jest przenikanie obcych słów do japońskiego języka, takie zwroty stają się zwykle modne i nowoczesne. „Bakku tu za fyuachaa” to back to the future, „ai shadoo” to eye shadow. Harris rozmawiając z Charlotte o przekręcaniu przez Japończyków angielskich słów, stwierdza: „My ich nie bawimy”.

Cudzoziemiec w Japonii

Ponad 200 lat izolacji Japonii zakończonej w 1868 roku wywarło ogromny wpływ na postrzeganie obcego. Nawet mniejszości z Chin i Korei nie mają tu praw wyborczych, a dzieci z mieszanych związków nazywa się „połówkami”. Nie ma znaczenia, czy znasz język i rozumiesz japońską kulturę, więzy krwi są najważniejsze. Dostać obywatelstwo tego kraju też nie jest niczym łatwym, a rasizm jest tu czymś popularnym i powszechnie akceptowanym. Oczywiście nadal tu mówimy o powściągliwych Japończykach, więc nic wielkiego np.: Hindusowi tu nie grozi, po prostu nikt nie będzie miał ochoty usiąść przy nim w metrze. Japonka wychodząc za cudzoziemca, nie przyjmuje nazwiska męża, bo przecież nadal jest Japonką.

Mimo że, jak twierdzi Dorota Hałasa, słowo „cudzoziemiec” w Japonii „ma znaczenie lekko pejoratywne”, „Japończycy nadal czują kompleks niższości w stosunku do mieszkańców Europy i Ameryki”. Przypuszczam, że dzieje się tak ponieważ późno został tutaj zakończony feudalizm, a modernizacja kraju opierała się na zachodnich wzorcach.

Maska

W tekście poruszyłam temat maski i prawdy oficjalnej, w związku z tym folgowanie w pracy pod nieobecność szefa nie jest wcale wyjątkiem, a i omijanie zasad, jeśli jest możliwe, wcale nie należy do rzadkości. Jacy więc naprawdę są Japończycy, wiedzą tylko oni sami.