Ile jest Polski w Litwie?

Przekraczanie innych granic

Litwini w stosunku do Polaków są bardzo małym narodem. Przez wiele lat znajdowali się pod polską jurysdykcją i dlatego też mają pewne obawy co do nas. Nie jesteśmy tam mile widziani. Istnieje wręcz realna granica mentalna w stosunkach między naszymi nacjami. Słyszałam ciekawy przykład tego, jak jednak można zmieniać te relacje. W 1991 roku wyruszyła pierwsza piesza pielgrzymka z Suwałk do Wilna, do Ostrej Bramy. Organizowali ją (zresztą organizują do tej pory) suwalscy salezjanie. Na czele kolumny pątników szli ludzie z flagami obu krajów, czyli zarówno polską, jak i litewską.

Po przekroczeniu granicy okazało się, że Litwini widząc ten pochód, wpadali w popłoch. Nie wiedzieli, o co chodzi, a polskie flagi raczej źle na nich wpływały. Chowali się po domach i obawiali się, że zaledwie rok po odzyskaniu niepodległości, Polacy będą chcieli im ją znowu zabrać. Tak dramatyczna reakcja jest zrozumiała. Po kilku latach jednak, gdy Litwini przyzwyczaili się do pielgrzymek pieszych, niektórzy nawet zaczęli wynosić wodę dla pątników – by mogli się pokrzepić w czasie upałów. Początkowa niechęć i strach zostały przełamane. Udało się przynajmniej pod tym względem przekroczyć jedną granicę mentalną.

Nazewnictwo

Jak wspomniałam, po przekroczeniu granicy w Ogrodnikach pojawiły się litewskie napisy. Mimo to, praktycznie każda miejscowość ma swoją polską nazwę. Na obszarach, gdzie mniejszość polska jest bardzo silna, czyli głównie w okręgu wileńskim, tablice są dwujęzyczne. W innych rejonach pamięć o tych nazwach powoli się zaciera. Coraz mniej osób pamięta, że wspomniana wcześniej Perloja nazywa się po polsku Przełaje, a Seirijai to Sereje.

W Wilnie i okolicach, czyli miejscowościach zamieszkanych przez Polaków, polskie nazwy funkcjonują cały czas. Dwujęzyczne tablice znajdują się na ulicach, urzędach czy sklepach. Litewski parlament jednak broniąc wartości własnego języka, próbuje zabronić używania polskich nazw. A robi to w takich miejscach jak Soleczniki (lit. Šalčininkai), gdzie ponad 70 proc. mieszkańców stanowią Polacy. W samym Wilnie jest ich prawie 20 proc. Według przepisów unijnych mniejszości narodowe mają prawo do podwójnych nazw na terenach przez nich zamieszkanych. Oby nigdy nie zostały zapomniane nazwy w obu językach.

Spotkania polsko-polskie na tle litewskim

Pierwszą większą miejscowością, w której spotkałam wielu Polaków były Ejszyszki (lit. Eišiškės). Mieszka tam ponad 3 tysiące ludzi, z czego większość to nasi rodacy. Niesamowita jest radość, gdy odwiedza ich ktoś z kraju. Wizyta u jednej rodziny zaowocowała długimi rozmowami do późnej nocy. Moi gospodarze chcieli poznać najnowsze wieści z Polski zarówno polityczne, jak i te bardziej przyziemne, związane na przykład z cenami.

Oczywiście rozmowa odbywała się przy suto zastawionym stole. Gość z Polski jest podejmowany iście po królewsku. Nie zabrakło chłodniku, którego osobiście niestety nie lubię. Ponieważ nie chciałam urazić moich gospodarzy, poczęstowałam się nim. Na szczęście zagryzać mogłam chlebem wileńskim, który uważam za jeden z najlepszych na świecie. Moja wizyta przypadła na lato, było gorąco, dlatego też mogłam napić się litewskiego specjału, jakim jest kwas chlebowy (lit. lietuviška gira). Ten orzeźwiający napój z czarnego żytniego chleba jest rewelacyjny. Tak, mimo iż byłam w odwiedzinach u Polaków, to pokazali mi także lokalne litewskie specjały. Było to dla mnie miłym doświadczeniem. Myślę bowiem, że pokazali w ten sposób, iż nie odcinają się od Litwy i jej zwyczajów. Oni tam żyją i przejmują wiele rzeczy z kultury kraju. Tylko nie zapominają tego, że są Polakami, więc łączą obie tradycje.

Oprócz jedzenia ważne jednak były rozmowy o Polsce i o Polakach. Moi gospodarze również opowiedzieli mi o swojej rodzinie i innych mieszkańcach Ejszyszek. Było trochę narzekania, że młodzi wyjeżdżają. Polskie miejscowości się starzeją, bo młodsze pokolenie próbuje sobie ułożyć życie w Wilnie albo w Polsce. Podobnie przecież dzieje się i na polskiej wsi, gdzie zostają na gospodarce starsi ludzie, pozwalając dzieciom kształcić się w miastach. A niestety niewiele osób potem wraca. Młodzież wybiera możliwość studiowania między innymi w Polsce. Jest to okazja do zapoznania się z krajem ojczystym, a także zamieszkania tam na stałe. Rodzina, u której byłam, ma syna studiującego w Warszawie. Opowiadali mi o swoich obawach, że może już nie wrócić na stałe do Ejszyszek, ale też o nadziejach, że może w Polsce ułoży sobie lepiej życie. Takie dylematy przeżywa wiele rodzin.

W „polskiej” miejscowości

Gdy pożegnałam się z moimi gospodarzami w Ejszyszkach, ruszyłam w stronę Wilna. Po drodze nie da się ominąć Solecznik (lit. Šalčininkai), prawie 7-tysięcznego miasta, gdzie znajduje się największe skupisko Polaków na Litwie. Istnieje tam też wiele polskich szkół, na każdym poziomie nauczania, a nawet szkoły muzyczne.

Miałam przyjemność poznać emerytowaną nauczycielkę z jednej z polskich szkół w tym mieście. Przez lata uczyła języka polskiego. Opowiadała o swoich uczniach oraz o własnych dzieciach. Mówiła także o relacjach z Litwinami. Wynurzał się z tego trochę smutny obraz, bo wzajemne animozje są duże, i to z obu stron. Oczywiście próbuje się żyć w jak najlepszych stosunkach z sąsiadami, niezależnie której nacji. W zasadzie kontakty międzyludzkie są tam bardzo dobre. Gdy się zna kogoś, mówi się o tym, jaka ta osoba jest, a nie jakiej jest narodowości. Ale gdy rozmowa schodzi na ogólne nastawienie do Litwinów, od razu ujawniają się skrywane niechęci.

Wilno

 

Wilno

fot. iStockphoto

Głównym celem mojej podróży było jednak Wilno. Miasto, które zajmuje znaczącą pozycję w historii naszego kraju. W końcu to tam odbywały się koronacje niektórych naszych królów, tam tworzył wieszcz Adam Mickiewicz, czy wreszcie tam znajduje się jedna z najstarszych nekropolii Rzeczypospolitej – cmentarz na Rossie. Zanim zaczęłam poznawać miasto, musiałam najpierw zakupić bilety komunikacji miejskiej oraz plan miasta. I tu spotkało mnie całkiem miłe zaskoczenie. Próbowałam porozumiewać się łamaną litewszczyzną bądź po angielsku. Miałam jednak szczęście i za każdym razem mój rozmówca przechodził na język polski. W samym Wilnie, jak wspomniałam, Polacy stanowią 20 proc. mieszkańców. Mimo wszystko nie sądziłam, że tak łatwo będzie mi spotkać rodaków. Dzięki ich pomocy nie miałam problemu z komunikacją miejską, dostałam też sporo wskazówek, co najlepiej zobaczyć.

Będąc w Wilnie, nie można przejść obojętnie obok Katedry Świętej Trójcy. W tym klasycystycznym budynku odbywały się koronacje polskich królów – Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Do dziś widnieje tam płyta z herbami Korony Polskiej (Orzeł) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (Pogoń). Innym ważnym punktem jest Uniwersytet Wileński założony przez króla Stefana Batorego. Kształciło się na nim i pracowało wielu wybitnych Polaków. Upamiętniają to tablice, które niestety są napisane tylko w języku litewskim.

Tak więc zamiast Adama Mickiewicza znajdziemy płytę poświęconą osobie Adomas Mickevićius. Spacerując po Starym Mieście, można jednak odnaleźć wiele tablic dwujęzycznych, które wskazują miejsca pobytu bądź pracy także Józefa Ignacego Kraszewskiego, Tadeusza Kościuszki czy Stanisława Moniuszki. Wiele polskich śladów znajduje się też na cmentarzu na Rossie. Szczególnym miejscem jest grób z krótkim napisem „Matka i serce syna”. Spoczywa tam serce marszałka Józefa Piłsudskiego, złożone u stóp jego matki Marii z Billewiczów Piłsudskiej.

Podróż polskimi tropami dobiegła końca. Poznałam Polaków mieszkających na Litwie, ich problemy, a także materialne ślady wskazujące na związki z Wileńszczyzną. Wszystko to jednak pozostawiło we mnie pewne dziwne odczucia, trudne do nazwania. Chyba będę musiała powtórzyć tę podróż, by lepiej zrozumieć relacje polsko-litewskie.